SINIRLI REFERANDUM GÖZLEM HEYETİ
Türkiye Cumhuriyeti – Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İLK BULGULAR VE SONUÇLAR İLE İLGİLİ RAPOR
İLK SONUÇLAR
16 Nisan Anayasa Değişikliği Referandumu eşit şartlara sahip olmayan bir ortamda gerçekleşmiş ve
kampanyanın iki tarafı eşit olanaklara sahip olmamıştır. Reformun kilit unsurları konusunda
seçmenlere tarafsız bilgi sağlanmamış ve sivil toplum örgütlerinin katılımı mümkün olamamıştır.
Referandum gerçekten demokratik bir süreç için vazgeçilmez olan temel özgürlüklerin kısıtlandığı 16
Temmuz 2016 tarihinde gerçekleşen başarısız darbe girişimi sonrasında ilan edilen bir olağanüstü hal
altında gerçekleşmiştir. Binlerce vatandaşın görevden alınması veya tutuklanması siyasi ortamı
olumsuz şekilde etkilemiştir. Medyada tek bir tarafın baskın şekilde yer alması ve medyaya yönelik
kısıtlamalar seçmenlerin çoğulcu fikirlere erişimini azaltmıştır. Referandum teknik açılardan iyi idare
edilmiş ve referandum günü düzenli bir şekilde yürütülmüş, sayım süreçlerindeki son değişiklikler
önemli bir emniyet tedbirini ortadan kaldırmış ve bu değişikliklere muhalefet tarafından itiraz
edilmiştir.
Yasal çerçeve, seçimlere odaklanmaktadır ve referandumlara özgü şartlarla ilgili sınırlı kalmaktadır.
Yüksek Seçim Kurulu (YSK) sürecin bazı yönlerine yönelik düzenlemeler yapmış ve talimatlar
vermiş olsa da yasal çerçeve gerçekten demokratik bir referandum gerçekleştirmek için yetersiz
kalmıştır. Anayasa ve ilgili mevzuat tarafından gereğinden fazla sınırlandırılan temel hak ve
özgürlükler olağanüstü hal altında olağandışı yetkilerin kullanımı ile özellikle valilerin toplanma ve
ifade özgürlüğünü kısıtlayan kararları ile daha da kısıtlanmıştır. Referandumla ilgili mevzuatta
değişiklik yapan olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri olağanüstü halin gereklerinin ötesine
geçmiştir ve temyiz edilememektedir.
Anayasanın 72 maddesini etkileyen 18 maddelik anayasa değişikliği teklifi, referandumla ilgili
uluslararası iyi uygulamalara aykırı şekilde tek bir paket halinde oylanmıştır. Bu durum seçmenlere
değişikliklerle ortaya konan farklı konuların her biri için ayrı ayrı tercih yapma şansını sağlamamıştır.
Önerilen değişikliklerin hiçbiri oy pusulalarında yer almamış; seçmenlerden basitçe evet veya hayır
seçeneklerinden birini seçmeleri istenilmiştir. Devlet seçmenlerin anayasa değişiklikleri ile ilgili
tarafsız ve eşit bilgi almalarını temin etmemiş, bu nedenle bilinçli bir seçim yapma olanaklarını
sınırlandırmıştır.
Referandum genel olarak dört kademeli seçim organları tarafından iyi idare edilmiştir. Ancak, seçim
kurullarının çalışmaları şeffaflıktan yoksundur – kurul toplantıları kamuya ve gözlemcilere kapalıdır
ve sadece sınırlı sayıda karar yayımlanmıştır. Temmuz 2016’da gerçekleşen darbe girişimini takiben,
tümü hakim olan üç YSK üyesi ve 221 alt kademe seçim kurulu başkanı görevden alınarak, yerlerine
başkaları atanmıştır. Sandık Kurullarında siyasi partilerin temsili tümüyle dengeli olmamıştır ve
muhalefet partileri tarafından atanan 170 sandık kurulu başkanının reddedilmesi ile olumsuz şekilde
etkilenmiştir.
Seçmen kütüklerine 2,9 milyondan fazlası yurt dışında olmak üzere 58 milyondan fazla seçmenin
kaydı yapılmıştır. Seçmenler seçmen listelerindeki bilgilerini doğrulayabilmiş ve değişiklik talep
edebilmişlerdir. Öte yandan, güvenlik tehditlerinden etkilenen illerdeki, ikametgahlarını zorunlu
olarak terk eden seçmenler kayıtları bakımından zorluklarla karşı karşıya kalmışlardır ve Uluslararası
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 2
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
Referandum Gözlem Heyeti (URGH) gözlemcileri bu seçmenlerden bazılarının oy kullanamadığı
yönünde bilgilendirilmiştir.
Referandum için iyi uygulamalara aykırı şekilde, mevzuat referandumda tümüyle katılımı sadece
seçime katılma hakkı olan partilerle sınırlandırmış ve diğer paydaşların dahil olmasını
düzenlememiştir. Bunun yanı sıra, YSK sivil toplum örgütlerinin ve meslek kuruluşlarının kampanya
faaliyeti yürütemeyeceği yönünde karar almıştır. On siyasi parti kampanya yapmak için gereken
şartları karşılamaktadır. İki partinin hak sahibi olmadıklarına dair alınan karara yaptıkları itiraz
reddedilmiş ve bir sivil toplum girişiminin parti olarak kaydedilmesi mümkün olmamıştır.
Kampanya çerçevesi kısıtlayıcıydı ve çok sayıda mahalli yetkilinin yanı sıra cumhurbaşkanı ve
birtakım ileri gelen devlet yetkililerinin “Evet” kampanyasına etkin katılımı nedeniyle kampanya
dengesiz olmuştur. AGİT/DKİHB SRGH kamu kaynaklarının kötüye kullanımının yanı sıra, birtakım
partilerin ve sivil toplum örgütlerinin “Hayır” kampanyasını destekleyen çabalarının engellendiği de
gözlemlemiştir. Kampanya dili birtakım üst düzey yetkililerin “Hayır” destekçilerini terörist
destekçileri ile bir tutması ile lekelenmiştir. “Hayır” destekçileri kampanya faaliyetleri sırasında çok
sayıda durumda polis müdahaleleri ve şiddet içeren saldırılar ile karşı karşıya kalmışlardır. Bu ihlaller
kampanyalarda özgürlük ve eşitlikle ilgili AGİT taahhütlerine, Avrupa Konseyi standartlarına ve diğer
uluslararası yükümlülüklere aykırıdır.
AGİT taahhütlerinin, Avrupa Konseyi standartlarının ve diğer uluslararası yükümlülüklerin aksine
Referandumun yasal çerçevesi ne seçimlere katılma yeterliliğine sahip siyasi partilerin kamu
yayınlarına eşit erişimlerini güvence altına almakta, ne de tarafsız yayıncılık sağlamaktadır. Yasa
iktidar partisine ve cumhurbaşkanına serbest yayın süresi tercihi sağlamaktadır ve YSK’nın taraflı
yayıncılıkla ilgili cezai müeyyide yetkisi kaldırılmıştır. Olağanüstü hal altında ifade özgürlüğü daha
da kısıtlanmıştır; örneğine rastlanmamış sayıda gazetecinin tutuklanması ve basın-yayın organlarının
kapatılması dalgası geniş çaplı oto-sansüre yol açmıştır. AGİT/DKİHB medya izleme sonuçları
“Evet” kampanyasının medya yayınlarına hakim olduğunu göstermiştir.
Yasal çerçeve, seçim kurulu kararları ile ilgili etkili bir çözüm temin etmemektedir. YSK tarafından
45’e yakın itiraz zamanında görüşülmüş olmasına rağmen, toplantılar dışarı kapalıdır ve kararlar
yayımlanmamıştır. YSK kararları yargısal incelemeye tabi değildir. Hakim ve savcıların referandum
sürecinde devam eden görevden alınmaları veya açığa alınmaları yargısal bağımsızlığı etkilemiştir.
AGİT taahhütlerine, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (AKPM)’nin tavsiyelerine ve Avrupa
Konseyi Venedik Komisyonu’nun İyi Uygulamalar Kodlarına aykırı biçimde, mevzuat uluslararası
gözleme ve partilerle ilişiği olmayan vatandaşların gözlemini temin etmemektedir. Siyasi partilerin
süreci gözlemleme çabaları farklılık göstermiş ve sivil toplum örgütleri gözlem desteği çabalarını
tepki alma korkusu nedeniyle belirgin şekilde sınırlandırmışlardır. Darbe girişimi sonrasında, bir
kısmı gözlem çabalarını daha önce desteklemiş olan 1.583 sivil toplum örgütü kapatılmıştır.
Referandumu gözlemlemek üzere toplam 73 uluslararası gözlemci kayıt olmuştur.
Uluslararası gözlemciler tarafından ziyaret edilen sınırlı sayıdaki oy verme noktasında, ziyaret edilen
sandık kurullarının çoğunda tam sayıda üye bulunmamasına rağmen referandum günü genel olarak iyi
organize edilmiştir. Bazı URGH gözlemcileri oy verme ve sandıkların açılması sırasında gözlem
yaparken engellemelerle karşılaşmış ya erişimleri engellenmiş ya da sınırlandırılmıştır. Oy kullanma
noktalarının içinde ve dışında yaygın olarak polis bulunduğu kayda geçmiştir ve bazı durumlarda polis
sandıklara erişim öncesinde seçmenlerin kimliklerini kontrol etmiştir. YSK günün geç saatlerinde oy
pusulalarının geçerliliği kriterlerini ciddi şekilde etkileyen talimatlar yayınlamış ve yasaya aykırı
biçimde önemli bir güvenlik tedbirini ortadan kaldırmıştır.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 3
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
İLK BULGULAR
Arka Plan
1982 Anayasasına göre, Türkiye yürütme yetkisi ile yetkilendirilmiş ve Başbakan tarafından yönetilen
bir Bakanlar Kurulu’na sahip parlamenter bir cumhuriyettir. Yasama yetkisi tek bir meclis tarafından,
şu anda dört siyasi partiden temsilcinin yer aldığı 550 sandalyeli Türkiye Büyük Millet Meclisi
(meclis) tarafından kullanılmaktadır.1 Mevcut çerçeve kapsamında, devletin başında cumhurbaşkanı
bulunmaktadır ve sınırlı yetkilere sahiptir.
Anayasal reform son 10 yılda ülkenin siyasi gündemini etkilemiştir.2 2012 ve 2015 arasında çokpartili
bir anlaşmaya varılamamış, Aralık 2016 tarihinde AKP’nin girişimi ve MHP’nin desteği ile
anayasa değişikliği için mecliste bir süreç başlatılmıştır.3 Önerilen değişikliklerin mecliste aceleyle
görüşülmesi, HDP’li milletvekilleri hapisteyken, sınırlı ve yeterince şeffaf olmayan biçimde
tartışılması yönündeki yoğun eleştirilerin yanı sıra sürecin erken dönemlerinde kamuoyuna
danışılmaması anayasal reform sürecine olan kamu güvenini sarsmıştır.4 11 Şubat tarihinde, Yüksek
Seçim Kurulu (YSK) referandumun 16 Nisan tarihinde yapılacağını ilan etmiştir.
Anayasal reform paketi 18 değişikliği kapsamaktadır, diğer bazı konuların yanı sıra, mevcut
parlamenter sisteme değişiklikler getirmektedir, başbakanlık makamı feshedilecek, meclisin çoğu
gözetim işlevi yürütücü bir başkanlığa devredilecek, Meclisteki sandalye sayısı 600’e çıkacak ve
cumhurbaşkanına yargı yönetimindeki bir takım kilit pozisyonlara doğrudan atama yetkisi
verilecektir. Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu (Venedik Komisyonu) önerilen
değişikliklerin sonucunda güçler ayrılığı ve yargı bağımsızlığının güvence altına alınmayacağını,
böylelikle “otoriter bir başkanlık rejimine dönüşmemesi için gerekli olan denge ve denetleme
mekanizmalarından mahrum olduğunu” belirtmiştir. 5
15 Temmuz 2016 tarihinde Türkiye başarısız bir darbe girişimi yaşamış, 241 kişi hayatını kaybetmiş
ve en az 2.194 kişi yaralanmıştır.6 Bu darbe girişimine karşılık ve bunun yanı sıra 2016 yılında ülkeyi
sarsan terör saldırıları dalgasının sonucu olarak, hükümet 21 Temmuz tarihinde olağanüstü hal ilan
etmiş ve sonuncusu 19 Ocak tarihinde 90 gün süreyle olmak üzere, iki defa uzatmaya gitmiştir. Bunu
kitlesel tutuklamalar ve olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri ile 100.000’den fazla kişi
hakkında adli kovuşturma ve müteakiben 40.000 gözaltı ve 150.000’den fazla kamu görevlisinin
görevden alınması izlemiştir.7 Temel özgürlükleri kısıtlayan olağanüstü halin yanı sıra güneydoğuda
devam etmekte olan güvenlik operasyonları sebebiyle yüzbinlerce kişi evlerini terk etmiş ve bu
1 Kasım 2015 seçimlerinden bu yana TBMM’de dört siyasi parti bulunmaktadır: 317 sandalyeli Adalet ve Kalkınma
Partisi (AKP), 134 sandalyeli Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 59 sandalyeli Halkların Demokratik Partisi (HDP) ve
40 sandalyeli Milliyetçi Hareket Partisi (MHP).
2 En yakın anayasal referandum 2007’de ve 2010’da gerçekleşmiştir.
3 24 Ekim 2016’da meclisin 40 MHP’li milletvekilinden 5’i anayasaya ilişkin teklifleri kabul etmediklerini
açıklamışlardır. Bazı MHP’li milletvekillerinin parti üyeliğinden çıkarılmıştır.
4 Partinin eş genel başkanları da dahil olmak üzere on üç HDP’li milletvekili gözaltında kalmış ve sonunda 23 Mart
itibariyle tümü tutuklanmışlardır. 4 Kasım 2016’dan bu yana, 18 kişi daha tutuklanarak kısa süre içinde serbest
bırakılmıştır. Bu tutuklama süreçlerini protesto eden meclisin HDP’li vekilleri meclisteki değişiklikler üzerine
oylamayı boykot etmişlerdir.
5 Venedik Komisyonu’nun Anayasa Değişiklikleri Hakkında Raporu, 10-11 Mart’ta Kabul edilmiştir.
6 9 Kasım 2016’da yayınlanan Avrupa Komisyonu 2016 Türkiye Raporu.
7 Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi Üye Ülkelerce Yükümlülük ve Taahhütlerin Yerine Getirilmesi Komisyonu
yargısal yönetimi, polisi, askeriyeyi, kamu hizmetlerini, yerel yönetimleri, üniversiteleri, basın-yayın ve iş
çevrelerini etkileyen tedbirleri, 1000’den fazla kurum ve özel şirketin malvarlıklarına el konularak ya da devlete
aktarılarak kapatılmasını beyan etmiştir. Hükümete göre, 300’den fazla kurum yeniden açılmış ve 35.000’den fazla
kamu çalışanı göreve iade edilmiştir.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 4
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
demokratik bir referandum gerçekleştirmek için gereken şartların mevcudiyeti konusunda sorulara
sebep olmuştur. Anayasa Değişiklikleri konusundaki görüş raporunda, Venedik Komisyonu “mevcut
olağanüstü halin anayasal referandum için gereken adil demokratik ortamı sağlamadığını”
belirtmiştir.8
Yasal Çerçeve
Anayasada değişiklikler yapılması ya meclisin üçte iki oranında çoğunluk oyunun ya da meclisin
beşte üç çoğunluk oyunun yanı sıra cumhurbaşkanının değişiklikleri referanduma sunmasını
gerektirmektedir. Değişiklikler lehine oyların basit çoğunluğu ile sonuçlanan bir referandumla
anayasa değişikliği gerçekleşir. Uluslararası iyi uygulamalara aykırı şekilde, Anayasanın 72 maddesini
etkileyen 18 değişiklik tek bir paket halinde oylanmıştır. 9 Bu durum seçmenlere değişikliklerle
ortaya konan farklı konuların her biri için ayrı ayrı tercih yapma şansını sağlamamıştır. Oy
pusulalarında herhangi bir soru yer almamıştır, seçmenlerden basitçe evet veya hayır seçeneklerinden
birini seçmeleri istenilmiştir.
Referandum yasal çerçevesi demokratik bir referandum gerçekleştirmek için yeterli değildir.10 Yasal
çerçeve, seçimlere odaklanmaktadır ve referandumlara özgü şartlarla ilgili sınırlı kalmaktadır –
özellikle, siyasi partilere haklar vermektedir ama değişiklik teklifine taraftar ve muhalif taraflar için
haklar ve eşit şartlar tesis etmemektedir. Düzenlemelerde ve talimatlarda bazı yönlere değinilse de,
YSK açık bir yasal çerçeveyi sağlamak üzere süreci düzenleme yetkisini tam olarak kullanmamıştır ve
kampanya kuralları ve sandık yerlerinin taşınması gibi konularda paydaşlar tarafından yapılan resmi
olarak talep edildiğinde yorum yapmayı reddetmiştir.11 Oy verme hakkı, kampanya finansmanı,
yargısal denetime tabi olmama ve gözlemcilerin hakları ile ilgili konuları da içeren yasal çerçeveye
dair daha önceki AGİT/DKİHB ve AKPM tavsiyeleri karşılıksız kalmıştır.
Seçimle ilgili kanunlarda kalıcı değişiklik yapan iki olağanüstü hal kanun hükmünde kararnamesinin
kabulü olağanüstü halin gereklerinin ötesine geçmiştir.12 Konu hakkında anayasa hükmü bulunmasına
rağmen, YSK bu yasa değişikliklerinin derhal uygulanabilir olmasına karar vermiştir.13 Buna ek
olarak, meclisin CHP’li üyeleri tarafından yapılan başvurularla ilgili olarak, Anayasa Mahkemesi
8 Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’ne (ICCPR) 1996 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları
Komitesi (UNHCR)’nin Genel Yorum 25’in 12 numaralı Paragrafına göre “İfade, toplanma ve örgütlenme
özgürlüğü oy verme hakkının etkin bir biçimde uygulanması için temel koşullardır ve tamamen korunması
gerekmektedir”. Venedik Komisyonu Referanduma İlişkin İyi Uygulama Kodları’na göre “Demokratik
referandumların temel haklara saygının olmadığı yerde uygulanması mümkün değildir, bu sebeple özellikle ifade
özgürlüğü ve basın hürriyeti, ülke içinde seyahat hürriyeti, toplantı özgürlüğü ve siyasi amaçlı toplantı hakkı ve
siyasi parti kurma hakkı vazgeçilmez niteliktedir”.
9 Kamu Baş Denetçiliği farklı teklifler için farklı oy kullanma imkanı olmamasının ifade özgürlüğünün ihlaline sebep
olduğunu iddia eden bir bireysel başvuru almıştır. Referanduma İlişkin İyi Uygulama Kodları’na göre, “Seçmenler
aralarında esaslı bağlar olmayan çeşitli sorular üzerine eş zamanlı oy kullanmak üzere biri ve diğer için taraf olarak
çağrılmamalıdırlar. Eğer metnin düzeltilmesi farklı görünümler içeriyorsa, insanların yanıtlayabileceği farklı sorular
yerleştirilmelidir.”
10 Referanduma temel olarak Anayasa, 1961 tarihli Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında
Kanun (Temel Hükümler Hakkında Kanun), 1987 tarihli Anayasa Değişikliklerinin Halkoyuna Sunulması
Hakkında Kanun (Referandumlar Hakkında Kanun) ve 1983 tarihli Siyasi Partiler Kanunu uygulanmaktadır.
11 YSK özel şirketlerden, devlet yetkililerinden, meslek kuruluşlarından ve İlçe Seçim Kurullarından seçimlere
katılma yeterliliğine sahip olmayan siyasi partiler ve sivil toplum aktörleri için uygulanacak kampanya kurallarına
istinaden açıklama talebinde bulunan 7 başvuru almıştır.
12 9 Şubat tarihinde kabul edilen 687 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, YSK’nın medya üzerindeki yaptırım
yetkisini kaldırmıştır ve 6 Ocak tarihinde kabul edilen 680 sayılı Kanun Hükmünde Kararname yurt dışı
seçmenlerin kaydını etkileyen bir hükmü değiştirmiştir.
13 Anayasa’nın 67. Maddesine göre, seçim mevzuatında yapılan herhangi bir değişiklik kabul tarihini takip eden bir yıl
içinde yürürlüğe giremez. Referandum için seçimle ilişkili yasalara yönelik değişikliklerin uygulanabilirliği
konusundaki iki şikayet, YSK tarafından olumsuz olarak yanıtlanmıştır.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 5
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
olağanüstü hal kanun hükmünde kararnamelerine karşı yapılan başvurular konusunda yargılama
yetkisi olmadığına karar vermiştir, böylelikle referandumla ilgili kanun hükmünde kararnamelere
yönelik itirazları etkili bir şekilde engellemiştir.14 Bununla birlikte, kanun hükmünde kararnameler
referandum öncesinde ya da 30 günlük yasal süre içinde meclis tarafından görüşülmediğinden, yasal
statüleri belirsiz kalmakta ve dahası anayasa mahkemesine başvuru imkanı sınırlandırılmaktadır.
Anayasa ve ilgili mevzuat tarafından gereğinden fazla sınırlandırılan ifade, toplanma ve örgütlenme
temel özgürlükleri olağanüstü hal altında olağandışı yetkilerin kullanımı ile demokratik bir
referandum yapılmasını engelleyecek şekilde daha da kısıtlanmıştır. Buna il valilerinin olağanüstü hal
kapsamında kendilerine sağlanan yetkileri seyahat, örgütlenme, toplanma ve ifade özgürlüklerini
kısıtlamak için kullanması da dahildir. (Bkz. Kampanya bölümü)
Referandum İdaresi
Referandum dört kademeli seçim organları tarafından genel olarak iyi idare edilmiştir: YSK, 81 İl
Seçim Kurulu, 1.080 İlçe Seçim Kurulu ve yaklaşık 175.000 Sandık Kurulu. 15 Tüm yasal sürelere
uyulmuştur.
YSK, Yargıtay ve Danıştay hakimleri arasından ve tarafından seçilen, 11 üyeden oluşan daimi bir
organdır. Mecliste sandalyesi bulunan dört siyasi parti de YSK’ya oy verme yetkisi olmayan üye
atama haklarını kullanmışlardır. YSK tarafından alınan 218 karardan, basılan oy pusulası sayısı
hakkında karar da dahil olmak üzere, 180 tanesi yayınlanmamıştır.16 YSK’nın ve daha alt kademedeki
seçim kurullarının toplantıları sadece oy hakkı olmayan siyasi parti üyelerine açık olmuştur, bu da
şeffaflığı kısıtlamıştır.
İl Seçim Kurulları üç üyeden oluşmaktadır ve kurullara ildeki en kıdemli hakim tarafından başkanlık
edilmektedir. İlçe Seçim Kurullarına bir hakim tarafından başkanlık edilmekte ve iki kamu görevlisi
ve dört siyasi parti temsilcisinden oluşmaktadır. Sandık kurulları her seçim süreci için kurulmakta ve
bir başkan ve altı üyeden oluşmaktadır – iki kamu görevlisi ve beş siyasi parti temsilcisi. Yasa idarede
eşit cinsiyet temsilini düzenlememektedir; kadınlar alt kademe seçim kurullarının %20’sini
yönetmekte (ilçe seviyesinde %41) ve YSK’nın sadece bir kadın üyesi bulunmaktadır. Son genel
seçimlerden bu yana sekiz YSK üyesi değişmiş yerlerine yeni atanmış yüksek hakimler içinden ve
tarafından yeni üyeler seçmiştir: Beşinin görev süresi dolmuştur ve üçü göz altındadır. Bir dizi
olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri referandum idaresinin tüm kademelerinde geniş çaplı
ikamelere(değişikliklere) neden olmuştur: 9 il seçim kurulu başkanı görevden alınmış ve ikisi daha
gözaltına alınmıştır, 143 ilçe seçim kurulu başkanı görevden alınmış ve 67’si daha gözaltına
alınmıştır. 500’den fazla her düzeydeki seçim kurulu personeli de gözaltına alınmıştır.
Mevzuat, uluslararası iyi uygulamalar tarafından tavsiye edildiği şekilde, önerilen anayasa
değişikliklerinin taraftarları ve aleyhtarlarının referandum idaresinde dengeli temsilinin imkanını
öngörmemektedir.17 Siyasi partiler tarafından önerilen sandık kurulu üyelerinin %52’si “Evet”
14 İki kanun hükmünde kararnameye, olağanüstü halin gerekliliklerinin ötesine geçtikleri iddiasıyla itiraz edilmiştir.
Geçmiş kararlarda, mahkeme, Anayasa olağanüstü hal kararnamelerinin içerik bakımından denetimini yasaklasa da,
mahkemenin, kararnamelerin gerçekten olağanüstü hal kararnamesi olup olmadığını belirleme ve değillerse de
bunları içerik denetimine tabi tutma yetkisi bulunduğuna karar vermiştir.
15 Ceza ve tutukevlerinde yaklaşık 389, yurt dışında toplam 3.210 ve gümrük kapılarında 4.178 sandık kurulmuştur.
16 Referandum için toplamda 12,7 milyon oy pusulası basılmıştır. Kullanılan oy pusulalarından 64,7 milyonu,
2014’teki Cumhurbaşkanlığı seçiminin ikinci turu için basılmıştır.
17 Referandumlara ilişkin İyi Uygulamalar Kodları’na göre: “Referandumların illa ki parti saflarına dayalı bir ayrım
getirmemesi ve başka siyasi aktörleri de içerebilmesi gerçeği, seçim komisyonlarına üyelik bakımından, partilerin
dengeli temsili ve değişiklik teklifini destekleyenlerle ve buna muhalif olanların dengeli temsili arasında bir seçim
sunulması gerektiği anlamına gelmektedir.”
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 6
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
kampanyası destekçisi partiler tarafından, %48’i “Hayır” destekçisi partiler tarafından önerilmiştir.
YSK, sandık kurulu üyelerinin seçiminde ilçe seçim kurullarına rehberlik sağlamak üzere, yasada
bulunan “iyi ün sahibi olma” gereğinin uygulanması konusunda ilk kez bir karar almıştır.
Güneydoğudaki bazı illerde HDP tarafından aday gösterilen en az 170 sandık kurulu başkanı “kötü
ünleri” öne sürülerek görevden alınmıştır. 18
Seçmen Kaydı
Referandum günü itibariyle 18 yaşını dolduran her vatandaş oy kullanma hakkına sahiptir. Fiilen
zorunlu askerlik görevlerini yerine getirenlerin, askeri öğrencilerin, hukuki ehliyetinin olmadığı veya
kamu hizmetinden yasaklı olduğu bir mahkeme kararıyla ilan edilmiş olanların ve kasti suç sebebiyle
mahkûmiyeti sürenlerin oy kullanma hakkı yoktur. Askeri öğrencilere ve fiilen askerlik hizmetini
yerine getirenlere yönelik yasak ve sonraki diğer üç kategoridekilerin oy kullanma hakları ile ilgili
kapsamlı sınırlandırmalar orantısız ve AGİT taahhütleri ve diğer uluslararası yükümlülükler ve
standartlar ile uyumlu değildir.19 15 Şubat tarihinde YSK aldığı bir kararla Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’nin oy hakkı ile ilgili kararlarını kısmi olarak dikkate almış ve mahkumiyet hükmü
kesinleşmiş olmakla birlikte ceza infaz kurumunda bulunmayan kişilerin cezalarının tamamı infaz
edilmemesine rağmen oy kullanmalarına izin verileceğine hükmetmiştir.20 En az 570.000 vatandaş oy
kullanma yeterliliğine sahip olamamıştır.21
Türkiye pasif bir seçmen kayıt sistemine sahiptir. Seçmen kütükleri İçişleri Bakanlığı tarafından
kayıtları tutulan ve günlük olarak güncellenen nüfus adres kayıtlarındaki kişisel bilgiler temel alınarak
YSK tarafından yönetilmektedir. Seçmenler şahsen giderek ya da YSK’nın internet sayfası üzerinden
seçmen listelerindeki kayıtlarını doğrulama olanağına sahip olmuşlardır; sonuç olarak, 467.984
değişiklik yapılmıştır. İyi uygulamaların aksine, 10 Mart tarihinden sonra seçmen listelerinde
değişikliğe izin verilmemiştir. 22 YSK 2.972.676 yurt dışı seçmen de dahil olmak üzere toplam
58.291.898 kayıtlı seçmen olduğunu bildirmiştir.
Güneydoğuda bulunan 6 ilin bazı bölgelerinde, 670.000 seçmeni etkileyen özel güvenlik bölgeleri
bulunmaktadır.23 Güneydoğudaki yerel yetkililer oy verme noktalarının yakınında polislerin
konuşlandığını ve tutuklama kararıyla aranan kişileri belirlemek için seçmenlerin kimlik belgelerini
kontrol etme talimatı aldıklarını doğrulamıştır ve birtakım AGİT/DKİHB muhatapları bu durumun
seçmenleri oy kullanmaktan caydıracağı yönündeki endişelerini dile getirmişlerdir. İkametgah
18 Temel Hükümler Hakkında Kanuna göre, Sandık Kurulu Başkanları “iyi ün sahibi ve okur-yazar” kimselerden
seçilirler. İlçe Seçim Kurullarının talebi üzerine YSK “iyi ün sahibi olma” koşulunun uygulanacağını ve İlçe Seçim
Kurullarının Sandık Kurulu adaylarına dair geçmiş mahkumiyetler veya haklarında devam eden soruşturmalar
hakkında araştırma yapabileceğini teyit etmiştir. Olumlu bir şekilde, YSK Van ve Edirne’de HDP tarafından
önerilen sandık kurulu üyelerinin toplu olarak reddine dair iki İlçe Seçim Kurulu Kararı’nı geriye çevirmiştir.
19 AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.3 sayılı paragrafı katılımcı Devletlerin “yetişkin yurttaşlar için genel ve eşit
oyu güvence altına almalarını” beklerken, 24 sayılı paragraf, hak ve özgürlüklere getirilen her türlü kısıtlamanın,
“yasanın amacıyla kesin bir şekilde orantılı olması gerektiğini” ifade etmektedir. 2006 tarihli Engellilerin Haklarına
ilişkin Sözleşmesi’nin (CRPD) 29. maddesi, Devletlerin “engelli bireylerin siyasi haklarını ve bu haklardan
diğerleriyle eşit koşullar altında yararlanmalarını güvence altına almalarını” gerektirmektedir. Ayrıca Medeni ve
Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi Genel Yorum 25’in 14. Paragrafına bakınız.
20 Bkz. Söyler Türkiye’ye karşı, başvuru no. 29411/07, 17 Eylül 2013 ve Murat Vural Türkiye’ye karşı, başvuru no.
9540/07, 21 Ekim 2014.
21 276.292 silah altında bulunan er ve askeri okul öğrencisi, akli dengesinin yerinde olmadığına bir mahkeme
kararıyla karar verilmiş olan 194.788 kişi, ve 100.950 mahkum dahil olmak üzere.
22 Venedik Komisyonu Seçimle ilgili İyi Uygulama Kodları, seçim günü dışında “kayıtlı olmayan bir seçmenin
kaydına olanak tanıyan yargı denetimine tabi idari bir prosedür ya da adli bir prosedür olması gerektiğini” ifade
etmektedir.
23 İçişleri Bakanlığı’na göre Batman, Bingöl, Hakkari, Kars, Mardin ve Tunceli illerinde özel güvenlik bölgeleri
bulunmaktadır.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 7
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
yerlerini terk etmek zorunda kalanların seçmen kaydı konusunda da endişeler dile getirilmiştir;
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından referans gösterilen çeşitli kaynaklara
göre bu sayı 355.000 ila 500.000 kişi arasındadır. 24 Referandum gününde, URGH gözlemcileri bu
seçmenlerden bazılarının oy kullanamadığı yönünde bilgilendirilmiştir.
Parti Kaydı ve Referanduma Katılım
Mevzuat, sadece seçime katılma hakkına sahip siyasi partilerin kampanyaya tümüyle katılım,
gözlemci atama, seçmen kütüklerine erişim ve diğer hakları kullanma şansı sunduğu için referandum
sürecine paydaşların geniş kapsamlı katılımını sağlamamaktadır. Bir siyasi partinin katılım hakkına
sahip olabilmesi için Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı (YCBS)’na kaydolması ve illerin en az
yarısında ve bu illerin ilçelerinin en az üçte birinde örgütlenmiş olması ve referandumdan altı ay
öncesine kadar genel kurulunu toplamış olması gerekmektedir. 25 Bu katılım hakkı kriterleri siyasi
çoğulculuğu gereğinden fazla kısıtlamakta ve uluslararası standartlara aykırılık teşkil etmektedir.26
YCBS incelemesi sonucunda Kasım 2015 seçimlerine katılma yeterliliğine sahip olan 19 parti
referanduma katılma hakkına sahip olamamıştır. YSK kayıtlı 92 siyasi partiden 10’unun katılma
yeterliliğine sahip olduğunu onaylamıştır.27 Halkın Kurtuluş Partisi ve Liberal Demokrat Parti
sırasıyla YSK ve YCBS’ye seçimlere katılma yeterliliği kriterlerini karşıladıkları iddiası ile şikayette
bulunmuşlardır fakat her iki şikayet de reddedilmiştir.28 “Hayır” kampanyasına destek veren bir sivil
inisiyatif, süreçteki tüm siyasi katılım haklarını edinmek için siyasi parti olarak kaydedilmeyi
denemiştir. Kayıt belgelerini 6 Şubat tarihinde sunmuşlar, kaydedilmemişlerdir.29
Kampanya Çevresi ve Kampanya Finansmanı
Temel Hükümler Hakkında Kanun referandum kampanyalarının uygulanmasını yeterli düzeyde
düzenlememektedir ve daha adil kampanya olanaklarını amaçlayan katı kampanya kuralları sadece
son yedi gün boyunca uygulanmaktadır.30 Buna ek olarak, kanun sadece seçimlere katılma
yeterliliğine sahip siyasi partilere kampanya yapma olanağı sağlamakta ve onların haklarını
korumaktadır. Toplanma ve ifade özgürlüğü konusunda daha geniş kapsamlı yasal çerçeve bireyler ve
sivil toplum örgütleri de dahil olmak üzere diğer paydaşları da kapsıyor olsa da YSK sadece seçimlere
katılma yeterliliğine sahip partilerin kampanya mitingleri yapabileceğine karar vermiş ve bugüne
kadar diğer paydaşların başka yollarla kampanya yürütüp yürütemeyeceği konusunda karar almayı
reddetmiştir.31 Bazı illerin valileri olağanüstü hali veya kamu güvenliğini gerekçe göstererek, katılma
24 Şubat 2017 tarihli Güneydoğu Türkiye’de insan haklarının durumuna ilişkin rapor.
25 Bu gereklilikler, mecliste en az 20 üyesi bulunan grubu olan partilere uygulanmamaktadır.
26 Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin (ICCPR) 22. Maddesi “Bu hakkın (örgütlenme hakkının)
kullanılmasına ulusal güvenliğin, kamu güvenliğinin, kamu düzeninin, genel sağlık veya ahlâkın veya başkalarının
hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla, hukuken öngörülmüş ve demokratik bir toplumda gerekli olan
sınırlamaların dışında başka hiçbir sınırlama konamaz” biçimindedir. Ayrıca bkz. Venedik Komisyonu Siyasi
Partiler Uygulama Rehberi’nin 7. İlkesi.
27 Seçimlere katılma yeterliliğine sahip 10 siyasi parti şunlardır: AKP, Anavatan Partisi, Bağımsız Türkiye Partisi,
Büyük Birlik Partisi, CHP, HDP, Hür Dava Partisi, MHP, Saadet Partisi ve Vatan Partisi.
28 Şikayetler, yetersiz teşkilatlanma yapısı gerekçesine dayanarak reddedilmiştir; YSK şikayetle beraber sunulan
destekleyici kanıtı incelemeyi reddetmiştir ve yalnızca YCBS tarafından sağlanan belgelere dayanmıştır.
29 2 Mart tarihinde, iki CHP milletvekili İçişleri Bakanlığı’na inisiyatifin kayıt durumu ile ilgili sorular
yönlendirmiştir.
30 Bu katı kurallar, dört siyasi parti ve cumhurbaşkanı için serbest yayın zamanlarının dağılımı, resmi görevlilerin
kamu kaynaklarını kullanımıyla ilgili yasaklar ve devlet etkinliklerinin yapılması veya devlet tarafından yapılan
işlerle ilgili demeçler verilmesi üzerine yasaklarla ilişkili hükümler içermektedir.
31 Örneğin, bir vakada YSK, İl seçim Kurullarının ve İlçe Seçim Kurullarının diğerlerinin kampanya yapmasını
sınırlandırma yetkisinin olmadığına karar vermiştir ama diğer paydaşların başka yollarla kampanya hakları
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 8
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
yeterliliğine sahip on siyasi parti dışındaki aktörlerin kampanya çalışmalarını ya yasaklamış ya da bu
çalışmaların izne tabi olma gerekliliğini getirmiştir.32
Kampanya özellikle yüksek nüfuslu merkezlerde görünür olmuştur. Kampanya araçları arasında
posterler, pankartlar, reklam panoları ve kampanya sloganı giydirilmiş araçlar bulunmaktadır. Sivil
toplum örgütleri de dahil bazı paydaşlar kapı kapı dolaşarak kampanya çalışması yapmışlardır. Büyük
çaplı mitingler ve daha küçük toplantılar da gözlemlenmiş olmasına rağmen, kampanya
yürütücülerinin çoğu Internet ve özellikle sosyal medya platformlarını kullanmışlardır.33 Uluslararası
iyi uygulamaların aksine, seçmenler devletten anayasa değişiklikleri ve bu değişikliklerin olası etkileri
konusunda tarafsız ve eşit bilgi alamamış, bu boşluğu doldurmak yeterliliğe sahip siyasi partilere
kalmış, bu nedenle de seçmenlerin bilinçli bir fikir oluşturmaları olumsuz şekilde etkilenmiştir.34
Kampanya eşit şartlarda faaliyet alanının yokluğu ile karakterize olmuştur. Belirgin şekilde daha
görünür olan “Evet” kampanyası iktidar partisi AKP ve belirli bir noktaya kadar MHP tarafından
yönetilmiş, Başbakan ve anayasal olarak partilerden bağımsız olması ve görevini tarafsız şekilde
yerine getirmesi gereken Cumhurbaşkanı da dahil olmak üzere bazı ileri gelen ulusal düzeyde kamu
görevlileri ve çok sayıda daha alt kademedeki kamu görevlileri tarafından desteklenmiştir.35 Bu
durumlar, AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 5.4 sayılı paragrafına aykırı şekilde, parti ve devlet
arasındaki çizginin belirsizleşmesine sebep olmuştur.36
AGİT/DKİHB SRGH tarafından kamu kaynaklarının kötüye kullanımına dair durumlar ülke çapında
gözlemlenmiş ve medyada geniş şekilde yer almıştır.37 Altyapı projelerinin açılış merasimleri gibi
devlet törenleri kampanya amacıyla kullanılmış, bazı muhataplar kamu çalışanlarının ve üniversite
öğrencilerinin bunlara katılımının zorunlu olduğunu ileri sürmüşlerdir.38 İlgili şehirlerde etkinlik
konusunda karar almamıştır. YSK Sonrasında bir şikayete yanıt olarak, sadece seçimlere katılma yeterliliğine sahip
siyasi partilerin kampanyaya katılım hakkı olduğuna ilişkin karar almıştır.
32 Ankara ve Samsun valilikleri, seçimlere katılma yeterliliğine sahip on siyasi parti dışındaki paydaşların kampanya
yapmalarını yasaklamıştır; Adana, Diyarbakır, Isparta ve Van’daki taşra valilikleri halka açık etkinliklere ilişkin
genel yasaklar koymuştur.
33 AGİT/DKİHB SRGH 35 kampanya etkinliğini gözlemlemiştir.
34 Referanduma İlişkin İyi Uygulama Kodları “İdari merciler, birisi seçmenlerin fikirlerini özgürce
biçimlendirmelerini sağlamak (…) olmak üzere tarafsızlık görevlerini gözetmelidir. Yetkililer objektif bilgi
sağlamak zorundadır.” Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, değişiklikleri destekleyen ve ‘Hayır’
kampanyası tarafından sunulanlar da dahil olmak üzere birtakım itirazlara da değinen 15.000 adet bilgilendirme
materyali basmıştır.
35 AGİT/DKİHB SRGH 16 Mart tarihinde Sakarya’da, 18 Mart’ta Çanakkale’de, 1 Nisan’da Diyarbakır’da, 2
Nisan’da Ankara’da ve 5 Nisan’da Bursa’da olmak üzere büyük kamu hizmetleri açılış törenleri ile ortak
düzenlenen cumhurbaşkanının katıldığı kampanya faaliyetlerini gözlemlemiştir. YSK’ya Cumhurbaşkanı’nın
kampanya faaliyetleri ile ilgili bir şikayet yapılmış ve YSK Cumhurbaşkanı üzerinde bir yetkisi olmadığı hükmünü
vermiştir.
36 Paragraf 5.4. Devlet ve siyasi partiler arasında açık bir ayrım sunmaktadır. Referanduma İlişkin İyi Uygulama
Kodları “kamu görevlilerinin (ulusal, bölgesel ve yerel) aşırı ve tek taraflı kampanya ile oyların sonucuna etkisi
olmaması gerektiğini” ifade etmektedir.
37 AGİT/DKİHB SRGH, Başbakan ve bazı bakanların, 1 Nisan’da Van’da ve 6 Nisan’da Gaziantep’te olmak üzere
büyük kamu hizmetleri açılış törenleri ile ortak düzenlenen kampanya faaliyetlerini gözlemlemiştir. Rize, Şile ve
Ümraniye de dahil olmak üzere bazı belediye başkanları kampanya yapmıştır ve/veya belediyelerin web sitelerini
kampanya yapmak için kullanmışlardır. Ayrıca AGİT/DKİHB SRGH, Bursa, Kars, Rize ve Zonguldak illerinde
kampanya için kullanılan halk otobüslerini ve araçlar ve de Balıkesir belediye binasında, İstanbul’un Üsküdar
bölgesindeki devlet okulu binalarında, İstanbul surlarında (UNESCO tarihi mirası), üniversite yurtlarında, Basın
Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü binasında yer alan ‘Evet’ kampanya materyalleri dahil olmak üzere
idari kaynakların kötüye kullanımına dair vakalar gözlemlemişlerdir.
38 28 Mart’ta Çarşamba ve iki ilçedeki belediye yetkilileri, Samsun’da Cumhurbaşkanı’nın kampanya faaliyeti
gününde bölgesel tatil ilan etmişlerdir. AGİT/DKİHB SRGH, bir vakada Van yerel yönetiminden öğrencilerin
Başbakan’ın kampanya faaliyetine katılımlarını teşvik eden bir mektubun kopyasına ulaşmışlardır.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 9
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
günleri için kamuya ait toplu taşıma araçları sürekli olarak ücretsiz kullanıma sunulmuştur.39 Buna ek
olarak, cumhurbaşkanı ve diğer yetkililer referandum sonuçlarını bu etkinliklere ev sahipliği yapan
bölgelere sağlanacak hükümet desteği ile ilişkilendirmişlerdir.40 Bunların hepsi AGİT 1990 Kopenhag
Belgesi’nin 7.6 sayılı paragrafına aykırı şekilde, eşit imkanlardan yoksun kalınmasına katkı
sağlamıştır.41
“Hayır” kampanyası büyük çoğunlukla ana muhalefet partileri CHP ve HDP tarafından yürütülmüş,
parti eş -genel başkanları ve 83 HDP’li belediye başkanı da dahil yüzlerce parti üyesinin parmaklıklar
ardında olduğu göz önünde bulundurulduğunda, bu iki partiden ikincisinin kampanya yürütme
yeteneği belirgin şekilde engellenmiştir. “Hayır” kampanyası aynı zamanda birtakım sivil toplum
grupları, daha küçük partiler ve eski MHP milletvekilleri tarafından da desteklenmiştir.
“Hayır” kampanyası destekçileri kampanya yapma özgürlükleri ile ilgili birtakım usulsüz
kısıtlamalarla karşı karşıya kalmışlardır.42 Pek çok “Hayır” kampanyacısı fiziksel saldırılara maruz
kalmıştır.43 Çoğu yasadışı halka açık toplantı düzenleme veya cumhurbaşkanına hakaret iddiaları
temelinde, çok sayıda kişi tutuklanmıştır.44 Bazı “Hayır” kampanyacıları etkinlik düzenlemek için yer
kiralamada zorluklarla karşı karşıya kalmış veya yetkililer ya da mekan sahipleri tarafından genellikle
son dakikada bildirimle etkinlikleri iptal edilmiştir.45 HDP’nin kampanya posteri ve Kürtçe bir
kampanya şarkısı devletin bütünlüğü ve anadilin Türkçe olması ilkelerini ihlal ettiği gerekçeleriyle
yetkiler tarafından yasaklanmıştır. Bu engellemeler AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.7 sayılı
paragrafına aykırıdır.46
39 28 Mart’ta Samsun’da, 2 Nisan’da Ankara’da, 5 Nisan’da Bursa’da ve 7 Nisan’da Adana’da gözlemlendiği üzere,
kampanya amaçları için geniş kapsamlı faaliyetler gerçekleştirildiği zaman yerel yönetimler tarafından ücretsiz
toplu taşıma hizmeti sunulmuştur.
40 1 Nisan’da Diyarbakır’da, 7 Nisan’da Bursa’daki Cumhurbaşkanı’nın konuşmaları ve 31 Mart’ta Kars’ta
Başbakan’ın konuşması
41 Paragraf 7.6 siyasi partilerin ve örgütlerin birbirleri ile eşit şartlarda rekabet etmelerini sağlayan yasal garantileri
belirtir. Referanduma İlişkin İyi Uygulama Kodları “fırsat eşitliği ve kamuoyunun özgür bir biçimde fikrini
oluşturabilmesi için yetkililerin kamu kaynaklarını kampanyalarda kullanmaması” gerektiğini belirtir.
42 Örneğin, 21 Mart’ta Manisa’da zabıtalar CHP üyelerinin kampanya broşürü dağıtmalarını engellemişlerdir; 26
Mart’ta Van’da HDP’nin kampanya aracı gürültü kirliliği sebebiyle polis tarafından durdurulmuştur; 30 Mart’ta
Ankara Barosundan aktivistlerin kampanya materyali dağıtmaları polis tarafından engellenmiştir.
43 Örneğin, 19 Mart’ta Mersin’de muhalif MHP’lilerden birinin ‘hayır’ kampanya toplantısı kızgın bir kalabalık
tarafından kesintiye uğramıştır; benzer bir saldırı 21 Mart’ta Niğde’de de gerçekleşmiştir; 21 Mart’ta Gaziantep’te
‘hayır’ kampanyası yapan dört kişi ‘broşür’ dağıtırken saldırıya uğramıştır; 26 Mart’ta Yozgat’ta bir ‘hayır’ mitingi
şiddet içeren bir saldırıya uğramıştır; 9 Nisan’da Bafra’da bir kampanya toplantısına girmeye çalışan üç saldırgan
polis tarafından durdurulmuştur; 27 Mart’ta Kütahya’da CHP’nin ‘hayır’ kampanyası posterleri tahrip edilmiş ve
kampanya aracının lastikleri kesilmiştir; 3 Nisan’da Batman’da iki silahlı saldırgan HDP’nin kampanya aracının
şoförünü yaralamışlardır. İçişleri Bakanlığı’na göre 16 Şubat- 12 Nisan tarihleri arasında, 45’i AKP’ye yönelik
olmak üzere, 67’si siyasi partileri hedef alan toplam 139 kampanyaya ilişkin olay gerçekleşmiştir.
44 22 Mart’ta ‘hayır’ kampanyası videosu paylaşan bir öğrenci cumhurbaşkanına hakaret suçlaması ile gözaltına
alınmış; 23 Mart’ta Davutpaşa’da hayır için pedalla etkinliği için toplanan öğrenciler izinsiz etkinlik yapmaktan
tutuklanmış; 24 Mart’ta Adana’da Türkiye Komünist Partisi üyeleri ‘hayır’ kampanyası broşürü dağıtırken
tutuklanmış; 26 Mart’ta Samandağ’da Sosyal Özgürlükler Partisi’nin dört üyesi izinsiz kampanya etkinliği
düzenlemekten gözaltına alınmış; 27 Mart’ta Antakya’da ‘hayır’ bildirisi dağıtan bir lise öğrencisi
cumhurbaşkanına hakaret suçlaması ile gözaltına alınmış; 5 Nisan’da Antakya’da ‘hayır’ broşürü dağıtan bir kadın
gözaltına alınmıştır.
45 Diğerleri arasında, CHP 22 Mart’ta yapacağı toplantı için Konya’da yer kiralayamamış; 1 Nisan günü için İzmir’de
planlanan bir ‘hayır’ etkinliği etkinlikten bir gün önce yetkililer tarafından iptal edilmiş; Muş’ta 2 Nisan günü HDP
tarafından yapılacak olan mitingin Muş’ta yapılmasına izin verilmeyerek daha küçük bir ilçede yapılmasına karar
verilmiş; ‘hayır’ kampanyası yürüten MHP’li muhalifler AGİT/DKİHB SRGH’ini kampanya toplantıları için
kiralayacak yer bulmadıklarından bazı etkinliklerini iptal ettikleri konusunda bilgilendirmişlerdir.
46 Paragraf 7.7. katılımcı Devletlerin “siyasi kampanyaların, parti ve adayların görüş ve vasıflarını özgürce
sergilemelerini engelleyebilecek, ya da seçmenlerin bu görüş ve vasıfları öğrenme ve tartışmalarını veya
kendilerine karşı misilleme yapılma kaygısı taşımadan oy vermelerini engelleyebilecek her türlü idari işlem, şiddet
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 10
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
Kampanya dili hem duygusal hem de ayrımcıydı. “Evet” kampanyası benzeri yaşanmamış ulusal ve
uluslararası zorluklar karşısında güçlü bir yöneticiye ihtiyaç vurgusunu yapmıştır. “Hayır”
kampanyası genellikle önerilen değişikliklerin Türkiye’nin parlamenter geleneğini ve genel olarak
demokrasisini tehdit ettiğini dile getirmiştir. Kampanya kapsamında, Cumhurbaşkanı, Başbakan ve
Antalya Başsavcı Yardımcısı da dahil olmak üzere birtakım kıdemli politikacılar ve devlet memurları
“Hayır” kampanyasını veya destekçilerini terörist destekçileri ve Temmuz 2016 darbe girişimi
planlayıcıları ile denk tutmuştur.47 Bunlardan bazıları önerilen anayasa değişikliklerini eleştiren dış
güçleri ülkenin düşmanları olarak damgalamıştır.48
Kampanya finansmanı yasalarda yeterli şekilde düzenlenmemiştir, sadece bağışların miktarını ve
mahiyetini sınırlandırmaktadır, fakat partilerin genel ve kampanya amaçlı harcamalarına sınırlandırma
getirmemektedir. Siyasi partiler siyasi parti finansmanına nezaret sorumluluğu olan Anayasa
Mahkemesi’ne sundukları yıllık rapor kapsamında kampanya harcamalarını raporlamak zorundadır.
Uluslararası taahhütlere ve iyi uygulamalara aykırı şekilde, bu raporlar kamuoyuna açıklanmamakta
ve sadece özet denetim raporları internette yayınlanmaktadır.49
Medya
Anayasa ifade özgürlüğü hakkı tanımakta, fakat aşırı sınırlandırmalar da içermektedir ve Terörle
Mücadele Kanunu’nda, Ceza Kanunu’nda, Basın Kanunu’nda ve diğer mevzuatta yer alan daha öte
kısıtlamalara da izin vermektedir. Hükümlerdeki belirsizlikler sıklıkla gazeteciler aleyhindeki adli
kovuşturmalar ve hapsedilmeleri için gerekçe olarak kullanılmaktadır. Buna ek olarak, Ceza Kanunu
Türk Milletine ve Devletine karşı hakarete dair geniş çaplı hükümler içermekte ve cumhurbaşkanı da
dahil olmak üzere kamuya mal olmuş kişiler için özel koruma sağlamaktadır. Bu hükümler ifade
özgürlüğünü kısıtlamaktadır ve AGİT taahhütleri ve diğer uluslararası yükümlülükler ve standartlar ile
uyumlu değildir. 50 AGİT Basın Özgürlüğü Temsilcisi (RoFM) yakın zamanda yetkilileri “basın
özgürlüğü konusunda yükümlülüklerine saygı duymaya” çağırmış ve Avrupa Konseyi İnsan Hakları
Komiseri hükümetten “çok sayıda ifade özgürlüğü ihlallerinden geri dönülmesini” istemiştir.51
Başarısız darbe girişimi sonrası, kapanan çok sayıda basın-yayın kuruluşu ve tutuklanan gazetecilerin
yanı sıra, olağanüstü hal yasal çerçevesi ile ifade özgürlüğü daha da kısıtlanmıştır.52
ya da sindirmeden uzak, adil ve serbest bir ortamda yürütülmesine olanak sağlayan yasaların ve kamu
politikalarının olmasını gözetmelerini” ifade etmektedir.
47 AGİT/ DKİHB, Cumhurbaşkanının 28 Mart’ta Samsun’da, 2 Nisan’da Ankara’da ve 5 Nisan’da Bursa’da, ‘Hayır’
oyu destekçileri ve teröristler arasında paralellikler kurduğunu gözlemlemiştir. Başbakan da, 22 Mart’ta Iğdır’da, 31
Mart’ta Kars’ta ve 6 Nisan’da Osmaniye’de gözlemlenen kampanya faaliyetlerinde benzer atıflarda bulunmuştur.
48 Örneğin, Cumhurbaşkanı 28 Mart’ta Samsun’da, 2 Nisan’da Ankara’da ve 3 Nisan’da Rize’deki konuşmasında,
bazı Avrupa ülkelerini Türkiye’ye karşı ‘Haçlılar’ olarak hayır kampanyasının ardında durmakla suçlamıştır.
Başbakan, 31 Mart’ta Kars’ta, 1 Nisan’da Diyarbakır’da ve 6 Nisan’da Osmaniye’deki mitinglerinde Türkiye’nin
Avrupalı ortaklarını düşmanlar olarak tanımlamıştır.
49 2003 Yolsuzluğa Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (UNCAC)’ne göre, “Taraf Devletlerin herbiri ayrıca, kamu
görevleri için yapılacak seçimlere adaylıklarda ve mümkünse siyasi partilerin finansmanında saydamlığı arttıracak
yasal ve idari önlemleri almayı değerlendirecektir”. Referandumlar Üzerine İyi Uygulama Kodları’na göre, “siyasi
parti ve referandum kampanya finansmanları şeffaf olmalıdır”.
50 AGİT Kopenhag Belgesi’nin 5.1 sayılı Paragrafı’nda “gerçekleştirilecek özgür seçimler (…) temsilcilerini seçmede
seçmenlerin fikirlerinin özgürce ifadesinin sağlandığı fon sağlayan şartlar” ifadesi yer almaktadır. ICCPR Madde
19-2 uyarınca “herkes ifade özgürlüğü hakkına sahip olmalıdır, buna her türlü bilgiyi arama, alma ve bildirme de
dahil olmalıdır. General Yorum 34’ün 19. paragrafında “bazı taraflar gerekli prosedürleri yasalaştırmalıdır. Birisi
bilgiye ulaşmak istediğinde bilgi alma özgürlüğü mevzuatı aracılığıyla olabileceği gibi” denilmektedir.
51 AGİT RoFM’in 1 Mart 2017 tarihli basın bülteni ve Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri’nin 15 Şubat 2017
tarihli Ziyaret Memorandumu.
52 671 sayılı Kanun Hükmünde Kararname Elektronik Haberleşme Kanununa yönelik düzenleme getirerek olağanüstü
hal durumunda medyaya kısıtlamalar getirmektedir; 680 sayılı Kanun Hükmünde Kararname Radyo ve
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 11
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
Medya ortamı genellikle kamu ihalelerine bel bağlayan ticari şirket gruplarının sahip olduğu
kuruluşların hakimiyetindedir. Temmuz olaylarından bu yana, 60 televizyon ve radyo kanalı, 19
gazete, 29 matbaa ve beş haber ajansının da dahil olduğu 158 basın yayın kuruluşu kapatılmıştır. 53
Venedik Komisyonu bu durumu “basın-yayın kuruluşlarının kitlesel tasfiyesi” olarak tanımlamıştır.
Şu anda tutuklu bulunan 150’den fazla gazeteci darbe girişimi sonrasında tutuklanmışlardır ve
referandum sürecinde de tutuklamalar devam etmiştir. 54 Bu kapatma, tutuklama ve soruşturma
dalgaları AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.8 sayılı paragrafına ve basın özgürlüğü için uluslararası
standartlara aykırıdır ve geniş kapsamlı oto-sansürle sonuçlanmaktadır.55
Yasal çerçeve kampanyanın ‘Evet’ ve ‘Hayır’ tarafları için eşit erişim sağlamamaktadır; ne seçimlere
katılma yeterliliğine sahip siyasi partilerin medyaya eşit erişimlerini güvence altına almakta, ne de
tarafsız yayıncılık sağlamaktadır. Yasa kampanya süresince bedelli siyasi reklam olanağı
sağlamaktadır ama kampanya masraflarına ilişkin sınırlandırmaların yokluğu, partilerin seçmenlere
ulaşmada eşit olmayan fırsatlara sahip olmalarına sebep olmaktadır. 56Yasa, Mecliste sandalyesi
bulunan siyasi partilerin her birine kamu yayıncısında 20 dakikalık serbest yayın süresi hakkı
vermektedir, buna ek olarak iktidar partisine ilave 10 dakika daha ayrılmıştır. 57 Cumhurbaşkanı da
kamu yayıncısında, sonuncusu halka sesleniş olmak üzere iki adet 10 dakikalık konuşma yapma
hakkına sahiptir, resmi olarak bu hakkından feragat etmiştir. 58 Bu hükümler, Cumhurbaşkanı’na ve de
iktidar partisine ayrıcalıklı muamele sağlamakta ve AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.6 sayılı
paragrafında öngörülen kanun önünde eşitlik ile ters düşmektedir.
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), YSK’ya haftalık medya izleme raporları sunmaktadır.
RTÜK, izlemeleri sırasında tespit edilen ihlalleri YSK’ya rapor ederken, yayınlanan bir olağanüstü hal
kanun hükmünde kararnamesinin YSK’nın tarafsız yayın yapmayan özel yayın kuruluşları üzerindeki
cezai müeyyide yetkisini ortadan kaldırmasıyla, herhangi bir müeyyidede bulunulmamıştır.59 Bu
Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanuna düzenleme getirerek yayın kuruluşlarının izin ve lisansı
için yeni şartlar eklemektedir.
53 Bkz. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri’nin 15 Şubat 2017 tarihli Türkiye’de ifade ve basın özgürlüğü
hakkında Memorandumu. Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü mahkeme kararı olmaksızın 621 tanesinin
teröristlerle bağlantısı olduğu ithamıyla toplam 777 gazetecinin basın kartlarını iptal etmiştir. ABM İnsan Hakları
Yüksek Komiseri’nin ofisine göre, bu kadar çok sayıda basın-yayın organının kapatılması “sadece binlerce
gazetecinin işlerini ve geçim kaynaklarını kaybetmesinin yanı sıra, referandumla önerilen değişikliklerle ilgili
bilinçli bir tartışma imkanını da azaltmıştır.”
54 Bakınız 10-11 Mart 2017’de kabul edilen Kanun Hükmünde Kararnamelerin Medya Özgürlüğüne Etkisine ilişkin
Görüş,, Yasalar Aracılığıyla Demokrasi Avrupa Konseyi (Venedik Komisyonu) . Cumhuriyet çalışanlarından iki
kişi 5 Nisan’da tutuklanmışlardır. Toplamda 32 TRT çalışanı, 8 Nisan’da tutuklanmışlardır.
55 AGİT Kopenhag Belgesi’nin 7.8 numaralı paragrafı, “seçimlere katılmak isteyen tüm siyasi gruplaşmaların ve
bireylerin ayrım gözetilmeksizin kitle iletişim araçlarına engelsiz bir şekilde ulaşmaları önünde hiçbir yasal veya
idari engel bulunmamasını” sunmaktadır. Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (ICCPR)’sinin
19,2 Maddesi şunu ifade etmektedir; 2. “Herkes ifade özgürlüğü hakkına sahiptir; bu hak bir kimsenin her türlü
bilgi ve düşünceyi arama, edinme ve ulaştırma özgürlüğünü de içerir”.
56 İki gazete 15 Nisan’da, 14 Nisan’dan sonra bedelli siyasal reklama ilişkin hukuki yasağı ihlal ederek, bedelli
kampanya reklamı yürütmüşlerdir.
57 Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) iki temel ulusal kamu kanalı olan TRT1 ve TRT Haber’de ve başlıca
ulusal kamu radyolarından olan Radyo 1’de serbest yayın süresi sağlamaktadır.,
58 14 Nisan’da TRT 1 ve TRT Haber, Cumhurbaşkanı’nın anayasal reformun iyi taraflarını tartıştığı 1 saat 37
dakikalık bir röportaj yayınlamışlardır
59 RTÜK, AGİT/DKİHB SRGH’ni, 16 Şubat’tan 7 Nisan’a kadar izlemeleri sırasında, kamu ve özel radyo ve
televizyon kanallarındaki izlemelerinde, 55’i tarafsızlığa uyulmaması sebebiyle YSK’ya bildirilen 89 ihlal vakası
tespit ettikleri konusunda bilgilendirmişlerdir. AGİT/DKİHB SRGH tarafından gözden geçirilen RTÜK raporları
16 Şubat’tan 29 Mart’a kadar, RTÜK’ün, tarafsızlıkla ilgili 42 vaka, ‘Evet’ kampanyasını destekleyen 34 ve kamu
televizyonu haber kanalı olan TRT Haber’den 2 tane olmak üzere, 70 ihlali tespit ettiğini ve YSK’ya sunduğunu
göstermiştir.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 12
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
kanun hükmünde kararname, siyasi partiler için medyaya eşit erişimi güvence altına almaması ve
seçmenlerin bilinçli seçim yapma kapasitelerini sınırlandırmasıyla, AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin
7.8 sayılı paragrafına ve uluslararası standartlara aykırıdır. Bazı siyasi partiler tarafından kamu
yayıncısına ve özel yayın kuruluşlarına erişimlerine dair YSK ve RTÜK’e şikayette bulunulmuştur.60
AGİT/DKİHB SRGH medya izleme bulguları, kampanyanın bütün ulusal medyada görünür olduğunu
göstermiştir.61 İzlenen beş televizyon kanalından, kamu kanalı TRT1 de dahil olmak üzere üçü ‘Evet’
kampanyasını desteklemiştir.62 ‘Evet’ kampanyası ezici bir çoğunlukla pozitif tonda televizyondaki
yayın zamanının %76’sını ve günlük gazetelerdeki yayın alanının %77.5’ini kapsayarak kamu
medyasında ve özel medyada belirgin bir şekilde ön plana çıkmıştır. ‘Hayır’ kampanyası ise genellikle
nötr tonda, toplam yayın zamanının ve alanının sadece %23.5’inde yer almıştır. Ayrıca, AKP’ye
toplam yayın zamanının/alanının %33,5’i ayrılarak ayrıcalıklı davranılırken, CHP, MHP ve HDP’ye
açık bir biçimde daha az yer ayrılarak, sırasıyla toplam yayın zamanının/alanının %19, %2,3 ve
%0,8’i ayrılmıştır.63 AKP, TRT 1 ve A Haber’de pozitif ve SHOW TV’de çoğunlukla pozitif tonda
yer alırken, CHP A Haber’de olumsuz tonda, TRT 1’de kısmi olarak olumsuz tonda yer almış ve
Show TV, CNN Türk, ve Fox TV’de kısmen olumlu tonda yer almıştır. Muhalif liderler belirgin
şekilde daha az görünür olurken, cumhurbaşkanı %26 ve başbakan %18 olmak üzere, televizyon
yayınlarındaki görünürlükleri baskın şekilde egemen durumdadır.64 Takibi yayılan basın-yayın
organlarında yayınlanan bedelli reklamların %63’ü AKP’ye aittir. Kamu yayıncısı serbest yayın süresi
sağlama gereğine uygun davranmıştır. Sivil toplum televizyonda oldukça sınırlı şekilde yer almıştır.
Yazılı basında ‘Hayır’ kampanyasını destekleyen sivil toplum örgütleri (%3,5) ‘Evet’ kampanyasını
destekleyenlerden (%1,6) daha fazla yer almıştır.
Şikayetler ve İtirazlar
Yasal çerçeve, referandumla ilgili anlaşmazlıklar için tam olarak etkili bir çözüm temin etmemektedir.
Alt düzeydeki seçim kurulu kararları ile ilgili YSK’ya kadar, daha yüksek kurullara itirazda
bulunulabilmektedir. 65 Ancak, YSK’nın kararları yargısal denetime tabi değildir. Bu durum süreci ve
sonuçları idari bir organın nihai yetkisinde bırakmakta, anayasa ile güvence altına alınmış olan
kuvvetler ayrılığı ilkesine ters düşmekte ve AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 5.10 sayılı paragrafı ve
uluslararası iyi uygulamalar ile çelişmektedir. 66
YSK’ya 45 civarında itiraz başvurusu yapılmış ve bunların hepsi zamanında görüşülmüştür ancak
oturumlar kapalı olduğu ve alınan kararlar yayımlanmadığı için anlaşmazlıkların çözümü süreci şeffaf
60 HDP, RTÜK’e kamu kanalı TRT Haber ‘in başbakanın ve ‘Evet’ kampanyasının lehine ve HDP’nin hemen hemen
hiç olmamasıyla orantısız yayın alanına sahip olduğuna ilişkin iddiada bulunmuştur. 27 Mart’ta Vatan Partisi,
YSK’ya ‘Hayır’ kampanyasının kamu kanalı TRT ve diğer özel kanallarda sınırlı erişime sahip olduğuna ilişkin
şikayette bulunmuşlardır. CHP, RTÜK’e TRT ve diğer on televizyon kanalının kampanya faaliyetlerinin
yayınlanması süresince AKP siyasi reklamlarının yayınlandığına ilişkin şikayette bulunmuştur.
61 Televizyon kanalları: TRT1, Show TV, Fox TV, CNN Türk ve A Haber; gazeteler: Hürriyet, Sabah, Sözcü.
62 Haberlerde ayrılan yere ek olarak, TRT1 referandum değişikliklerini çoğunlukla olumlu bir tonda açıklayan
“Referandum Rehberi” ve “Hak Nedir?” başlıklı iki editöryel program yayınlamıştır.
63 Anavatan Partisi, Bağımsız Türkiye Partisi, Hür Dava Partisi ve Vatan Partisi televizyon ve gazetelerde hiç yer
almamıştır, sadece Saadet Partisi’nin ve Büyük Birlik Partisi’nin yazılı basındaki toplam yer alma oranı %0,9’dur.
64 CHP lideri %9,9; MHP lideri %3,2 ve HDP de dahil tüm diğer parti liderleri ve sözcüleri %1’den azdır ya da hiç
yayınlanmamıştır.
65 İlçe Seçim Kurullarının ve Sandık Kurullarının oluşturulması ile ilişkili İl Seçim Kurullarının kararları ve seçmen
kaydı ile ilişkili İlçe ve İl Seçim Kurullarının kararları dışında nihaidirler ve temyiz edilemezler.
66 Paragraf 5.10 ‘Herkes idari kararlara karşı etkin kanuni vasıtalara sahip olmalı, dolayısıyla temel haklara saygı ve
yasal bütünlüğün sağlanması garanti edilmelidir’ ifadesini içerir. Referandum Uygulama Kodları ‘Referandum ile
ilgili konularda itiraz merciinin ya bir seçim komisyonu ya da bir mahkeme olması gerekir. Her iki durumda da son
itiraz merciinin mahkeme olması olasıdır’ diye ifade eder.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 13
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
değildir.67 Güneydoğudaki illerde güvenlik sebebiyle sandık yeri değişikliği yapılmasına yönelik İlçe
Seçim Kurulu kararlarına karşı YSK’ya yapılan itirazlar genel olarak haklı bulunmuştur.
AGİT/DKİHB SRGH tarafından pek çok kampanyaya müdahale ve kamu kaynaklarının kötüye
kullanımı durumu saptansa da anlaşmazlıkların çözümü sürecine olan güven kaybı nedeniyle çok az
sayıda şikayet başvurusu yapılmıştır. YSK ve mahkemeler bu tip durumlarda, özellikle parti dışı
paydaşlar etkin çözüm sağlamamıştır.68
Referandumun idaresinde ve anlaşmazlıkların çözümünde yargı sistemi birincil sorumluluğa sahip
olduğundan, beşi yargı gözetim organından olmak üzere yargı sisteminin yaklaşık üçte birine tekabül
eden 3.979 hakim ve savcının yakın zamanda görevden alınması referandum döneminde yargının
bağımsızlığını etkilemiştir. 69 Nisan ayında, 45 yargı mensubu daha görevden alınmış ve darbe
girişimi sonrasında tutuklanan 21 gazeteciyi serbest bırakma kararı alan üç hakim ve bir savcı, bu
sebeple, 4 Nisan tarihinde görevden uzaklaştırılarak haklarında soruşturma açılmıştır.
Vatandaş ve Uluslararası Gözlemciler
AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 8. Paragrafına, AKPM tavsiyelerine ve Avrupa Konseyi Venedik
Komisyonu’nun iyi uygulamalar kodlarına aykırı olarak, mevzuat uluslararası gözleme veya parti
bağlantısı olmayan vatandaşların gözlemine olanak tanımamaktadır.70 Sadece seçimlere katılma
yeterliliğine sahip siyasi partiler gözlemci atayabilmektedirler ve gözlem çabaları kapsama alanlarına
göre farklılaşmıştır- AKP ve CHP geniş çaplı gözlem yaparken, HDP tepki alma korkusunun hakim
olduğu genel atmosfer nedeniyle gözlemci bulmada sıkıntı yaşadığını bildirmiştir.
Darbe girişiminin ardından, en azından üçü geçmiş seçimlerde gözlem çabalarını desteklemiş olan
1583 sivil toplum kuruluşu tasfiye edilmiştir. Daha önceki seçimleri gözlemleyen sivil toplum
kuruluşları, genel siyasi durum veya güvenlik sebebiyle ya gözlem çabalarından kaçınmış ya da bu
çabalarını belirgin bir biçimde sınırlandırmıştır. YSK iki sivil toplum kuruluşunun akreditasyon
başvurusunu reddetmiştir.71
Referandum Günü
Uluslararası gözlemciler tarafından ziyaret edilen sınırlı sayıdaki oy verme noktasında, ziyaret edilen
sandık kurullarının çoğunda tam sayıda üye bulunmamasına rağmen referandum günü genel olarak iyi
organize edilmiştir.72 Bazı URGH gözlemcileri oylama ve oyların açılması sırasında gözlem yaparken
engellemelerle karşılaşmış ya erişimleri engellenmiş ya da sınırlandırılmıştır ve erişimleri ilgili karar
67 Bununla beraber, paydaşları ilgilendiren kararlar zamanında açıklanmamaktadır. AGİT/DKİHB SRGH YSK’dan
karalar açıklanmadan önce bilgi almakta ve kararların kopyalarını kararlar açıklanmadan önce elde etmektedir.
68 Örneğin, bir meslek örgütünün kampanya faaliyetlerine ilişkin valilik yasağıyla ilişkili şikayeti YSK tarafından
değerlendirilmemiştir ve idari mahkeme aynı konuda bir vakanın gözden geçirilmesi başvuru tarihinden itibaren 500
günden fazla sürebilmektedir.
69 Görevden alınanların yaklaşık yarısı halen gözaltındadır. Rakamlar AGİT/DKİHB SRGH’ye Hakim ve Savcılar
Yüksek Kurulu tarafından sağlanmıştır.
70 8. Paragraf’ta “Katılımcı ülkeler ulusal ya da uluslararası gözlemcilerin varlığının seçimlerin olduğu ülkelerin
seçim süreçlerini zenginleştireceğini dikkate almaktadır” denilmektedir. Referandumlarla ilgili İyi Uygulamalar
Kodu “Referandumların farklı doğası göz önünde bulundurulduğunda, sadece siyasi partileri değil aynı zamanda
önerilenlerin destekçileri ve aleyhtarları gibi – partilerden bağımsız temsilciler de dahil olmak üzere- farklı
gruplaşmalara bölünmeleri da içerdiğinden, her iki tarafın da gözlemcilerinin gerek oy verme gerekse sayım
sırasında sandıklara erişimi olmalıdır” denilmektedir.
71 İnsan Hakları Derneği ve Eşit Haklar için İzleme Derneği
72 Yurt dışı oy kullanma 27 Mart ve 9 Nisan tarihleri arasında 57 ülkede bulunan 3.210 sandıkta ve gümrük
kapılarında yer alan 4.178 sandıkta gerçekleşmiştir. İlk kez olarak, yurt dışı seçmenler kayıtlı oldukları yerden
bağımsız olarak istedikleri bir yurt dışı oy kullanma noktasında oylarını kullanabilmişlerdir.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 14
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
genellikle sandık kurulu üyesi olmayan kişiler tarafından verilmiştir. Bunun dışında, URGH
gözlemcileri sandık kurulu üyelerinin prosedürleri uyguladığını kaydetmiştir.
Bir sandık kurulu üyesi ve birden fazla seçmeni etkileyen birkaç güvenlik olayı yaygın şekilde
raporlanmıştır ve soruşturulmayı beklemektedir. Referandum öncesi dönemde yerel yetkililer polisin
oy verme noktaları yakınında konuşlanarak tutuklama kararıyla aranan kişileri belirlemek için
seçmenlerin kimlik belgelerini kontrol etme talimatı alacaklarını doğrulamıştır. Bir sivil toplum
örgütü sandıklara erişim öncesinde seçmenlerin kontrol edildiği üç vaka raporlarken, AGİT/DKİHB
SRGH tarafından da bir vaka doğrudan gözlemlenmiştir. URGH gözlemlerinin çoğunda oy kullanma
noktalarının içinde ve dışında genel olarak polis bulunduğu kayda geçmiştir.
Az sayıda usul hatası kayda geçerken, URGH gözlemcileri tarafından sayım ve tasnifleme genel
olarak olumlu değerlendirilmiştir. YSK referandum günü sandık kurulu tarafından uygun bir şekilde
mühürlenmeyen oy pusulalarının geçerli ve sandık kurulu tarafından mühürlenmeyen oy pusulalarının
geçerli kabul edileceği yönünde iki talimat yayınlamıştır, ikinci talimat bazı Sandık Kurulları
tarafından oyların sayımı başladıktan sonra yayınlanmıştır. Bu talimatlar önemli bir güvenlik tedbirini
ortadan kaldırmıştır ve bu türdeki oy pusulalarının açık bir şekilde geçersiz kabul edileceğini öngören
yasaya aykırıdır. YSK bu talimattan etkilenen oy pusulası sayısı sağlayamamıştır ve partiler tarafından
atanan sandık kuruları üyeleri sandık sonuç tutanaklarını imzaladığı için konunun kapandığını
belirtmiştir; YSK kararını temyiz olanağı mevcut değildir.73 HDP 668 tutanakta uyuşmazlıklar tespit
ettikleri yönündeki iddialarını kamuoyuyla paylaşmıştır.
Saat 23:25’te, YSK ilk sonuçların ‘Evet’ lehine olduğunu duyurmuş fakat herhangi bir sayı
bildirmemiştir. Basında katılım %83.7 olarak raporlanmıştır.
Bu raporun İngilizce nüshası tek resmi belgedir.
Resmi olmayan bir Türkçe tercümesi de mevcuttur.
HEYET HAKKINDA BİLGİ VE BİLDİRİMLER
Ankara, 17 Nisan 2017 – Bu İlk Bulgular ve Sonuçlar Raporu AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan
Hakları Bürosu (DKİHB) ve Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (AKPM)’nin ortak girişiminin
sonucudur. Bu değerlendirme, referandumun AGİT taahhütlerine, Avrupa Konseyi Standartları’na,
demokratik seçim ve referandum süreçleri için diğer uluslararası yükümlülükler ve sorumluluklara ve
ulusal mevzuata uygun olup olmadığını belirlemek için yapılmıştır. Cezar Florin Preda AKPM
delegasyonuna başkanlık etmiştir. 17 Mart tarihinde göreve başlayan AGİT/DKİHB SRGH’ne Tana
de Zulueta başkanlık etmektedir. AGİT/DKİHB SRGH kapsamında başkentte yerleşik 11 uzman ve
ülke geneline dağılmış 24 uzun dönemli gözlemci yer almaktadır. Referandum günü için SRGH’ne
AKPM’nden 23 üyeli bir delegasyon katılmıştır.
Bu Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti ile ilişkili tüm ülkeler 2005 Uluslararası Seçim Gözlem
İlkeleri Deklarasyonu’nu kabul etmişlerdir. Bu Ön Bulgular ve Sonuçlar Hakkında Rapor referandum
sürecinin tamamlanması öncesinde yayınlanmıştır. Referandumun nihai değerlendirmesi kısmen,
sonuçların nihai olarak tasnifi ve duyurulması ve referandum sonrası şikayet ve itirazlarının ele
alınmasını da içeren sürecin kalan aşamalarının uygulanmasına bağlıdır. AGİT/DKİHB, referandum
sürecinin tamamlanmasından yaklaşık sekiz hafta sonra olası iyileştirmeler için tavsiyeleri de içeren
kapsamlı nihai raporu yayınlayacaktır. AKPM ise raporunu 30 Mayıs 2017 tarihinde Prag’da
gerçekleştirilecek daimi komisyon toplantısında sunacaktır.
73 CHP bir milyon fazla oy pusulasının etkilenme olasılığı olduğunu iddia etmektedir.
Uluslararası Referandum Gözlem Heyeti Sayfa: 15
Türkiye Cumhuriyeti, Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İlk Bulgular ve Sonuçlar ile ilgili Rapor
Gözlemciler, seçimi gözlemlemek üzere davette bulunan yetkililere ve destekleri için Yüksek Seçim
Kurulu’na ve Dış İşleri Bakanlığı’na teşekkürlerini sunmaktadırlar. Ayrıca iş birlikleri için diğer
devlet kurumlarına, siyasi partilere ve sivil toplum örgütlerine ve uluslararası topluluk temsilcilerine
de minnettarlıklarını bildirmektedirler.
Daha fazla bilgi için, lütfen iletişime geçiniz:
Tana de Zulueta, AGİT/DKİHB SRGH Başkanı, Ankara (+90 312 466 66 27)
Thomas Rymer, AGİT/DKİHB Sözcüsü, Varşova (+48 609 522 266) veya Vladimir Misev
AGİT/DKİHB Seçim Danışmanı, Varşova (+48 669 672 290)
AKPM İletişim Birimi, AKPM (+33 388 413193)
AGİT/DKİHB SRGH Adresi:
SheratonAnkara Lugal Otel, 2. Kat,
Noktalı Sokak, Kavaklıdere,
06700Ankara
Tel: +90 (0) 312 466 66 27
Faks: +90 (0) 312 466 66 29
E-posta: office@odihrturkey.org
Web sitesi: http://www.osce.org/office-for-democratic-institutions-and-humanrights/
elections/turkey/303681